Denna text har tidigare publicerats i form av en artikel skriven av Natalia Walawender i tidskriften Facköversättaren nr 3/2021. Här återges den i en något omarbetad version och i översättning av Marianna Czerczer. Trevlig läsning! (Klicka här för att komma till den svenska versionen av detta inlägg.)
Niniejszy tekst został wcześniej opublikowany w formie artykułu autorstwa Natalii Walawender w czasopiśmie Facköversättaren nr 3/2021. Tutaj oddajemy go w nieco zmodyfikowanej wersji, w tłumaczeniu Marianny Czerczer. Miłej lektury! (Tutaj znajdziesz szwedzką wersję tego wpisu.)
Lokalizacja oraz tłumaczenie referencji kulturowych
Związek pomiędzy językiem a kulturą jest już dobrze znany. Dla wszystkich, którzy mają ochotę zgłębić ten temat, dostępna jest obszerna literatura. Poniżej omówimy artykuł autorstwa koleżanki ze Stowarzyszenia Szwedzkich Tłumaczy Specjalistycznych (SFÖ) – Isabelli Holmin, która przeanalizowała, w jaki sposób referencje kulturowe występujące w hiszpańskojęzycznych filmach są oddawane w tłumaczeniach na język szwedzki.
ÖVERSÄTTNING AV KULTURELLA REFERENSER I FILMER. Spanskspråkiga filmer med svenska undertexter
(TŁUMACZENIE REFERENCJI KULTUROWYCH W FILMACH.
Filmy hiszpańskojęzyczne ze szwedzkimi napisami)
– praca magisterska powstała przy Uniwersytecie w Göteborgu/Zakład języków i literatur
– autorka: Isabella Holmin, czerwiec 2020
Tłumaczenie referencji kulturowych w filmach hiszpańskojęzycznych
Część teorii przekładoznawczych zakłada, że istnieją pewne aspekty języka, które mogą przysporzyć więcej trudności w trakcie tłumaczenia. Takie aspekty noszą nazwę Translation Crisis Points (TCP) i należą do nich m.in. piosenki, gry słowne, przenośnie, nazwy własne oraz referencje kulturowe. Już w 1993 r. Birgit Nedergaard-Larsen pisała o problemach kulturowych przy tworzeniu napisów i podzieliła je na cztery główne kategorie: geografia, historia, społeczeństwo i kultura.
Z kolei Holmin w swoich rozważaniach odnosi się do teorii Jana Pedersena z roku 2007, która wyróżnia tak zwane pozajęzykowe referencje kulturowe (Extralinguistic Cultural References, ECR), czyli sformułowania lub procesy pozajęzykowe, które są znane użytkownikom języka źródłowego, ale nie odbiorcom języka docelowego. Mogą to być nazwy potraw, miejsc, instytucji, tradycji, itp.
Aby uporać się z ECR w napisach filmowych korzysta się z kilku powtarzających się strategii (patrz ramka obok). Do strategii zorientowanych na kulturę wyjściową należą: zachowanie wersji oryginalnej, specyfikacja oraz tłumaczenie dosłowne; natomiast uogólnienie, rekompensata i pominięcie to techniki zorientowane na kulturę docelową. Oficjalne ekwiwalenty są uznawane za odrębny przypadek i postrzegane jako zabieg raczej administracyjny niż językowy.
Strategie tłumaczeniowe:
- oficjalny ekwiwalent
- zachowanie wersji oryginalnej
- specyfikacja
- tłumaczenie dosłowne
- uogólnienie
- rekompensata
- pominięcie
Lokalizacja polega na ciągłym balansowaniu pomiędzy uwzględnianiem cech indywidualnych kultury źródłowej a dopasowywaniem tłumaczenia do poziomu wiedzy odbiorcy i zasad panujących w kulturze języka docelowego.
Do swojej analizy Isabella wybrała 19 hiszpańskojęzycznych filmów ze szwedzkimi napisami. Znalazła w nich w sumie 500 pozajęzykowych referencji kulturowych, które podzieliła na 12 kategorii: medycyna, nazwy własne, tytuły zawodowe, jedzenie i napoje, literatura, władza i wojsko, rozrywka, edukacja, sport, muzyka i taniec, terminologia specjalistyczna oraz inne. W następnej kolejności zbadała, jakie strategie przekładu zostały użyte i czy na ich podstawie można doszukać się jakichś ogólnych trendów.
Referencje kulturowe najczęściej występujące w materiale
Najczęściej występującą pozajęzykową referencją kulturową okazały się nazwy własne (imiona osób, nazwy geograficzne, nazwy instytucji i marek). Zazwyczaj stanowią one szczególne wyzwanie, ponieważ są głęboko zakorzenione w konkretnej kulturze. Przykładem z badania Holmin może być np. El Corte Inglés, przetłumaczone jako butiken (pl. sklep; strategia tłumaczeniowa: uogólnienie, pojęcie nadrzędne). El Corte Inglés to znana sieć hiszpańskich domów handlowych, które nie są jednak znane w samej Szwecji. Gdyby napisowiec zachował oryginalną nazwę, to referencja kulturowa w tekście docelowym zostałaby zachowana, jednak odbiorca tekstu najprawdopodobniej nie wiedziałby, do czego dana nazwa się odnosi, ponieważ w samym filmie była ona pozbawiona szerszego kontekstu.
Strategie najczęściej używane w materiale
Najczęstszą strategią radzenia sobie z ECR w filmach jest całkowite zachowanie wersji oryginalnej lub wersji dostosowanej do języka docelowego (ponad 30% wszystkich rozwiązań). Dla porównania zobacz poniższe dwa przykłady z kategorii jedzenie i napoje.
En txantxigorri, en kaka från det här området
Inget av mjölproverna matchar den i txantxigorrisarna
Więcej interesujących przykładów
Kolejnym przykładem, który zwrócił moją uwagę było uogólnienie rozwiązane za pomocą omówienia, gdzie wyrażenie El dinero está en cuentas numeradas zostało przetłumaczone jako Pengarna är gömda (czyli pl. Pieniądze są ukryte). Mimo tego, że termin konta numeryczne występuje w języku szwedzkim to budzi on inne skojarzenia, niż te zamierzone w tekście wyjściowym. Zastosowane rozwiązanie jest łatwiejsze do zrozumienia dla odbiorcy, przy jednoczesnym zachowaniu znaczenia.
W przeanalizowanych napisach pojawia się nawet przykład zupełnego pominięcia, gdzie kwestia voy a hablar con el gasolinero w ogóle nie została przetłumaczona. Zawód el gasolinero nie ma swojego oficjalnego odpowiednika w języku szwedzkim; najbliższym znaczeniowo określeniem byłoby „pracownik stacji benzynowej” (bensinstationsbiträdet), które jest jednak bardzo długie i raczej mało zgrabne. Tłumacz zdecydował się na wyeliminowanie problematycznego elementu, kosztem tego, że tłumaczenie zostanie pozbawione hiszpańskiej referencji kulturowej. Widzowie mogą jednak z łatwością śledzić wydarzenia na ekranie.
Wnioski
To właśnie te odważniejsze rozwiązania bardziej rzucają się w oczy, jednak analiza Isabelli pokazuje, że strategie zorientowane na język źródłowy (np. zachowanie terminu wyjściowego) są bardziej powszechne niż strategie zorientowane na język docelowy. Takie wyniki wskazują, że istnieje tendencja do przybliżania odbiorcom kultury źródłowej, i że sami odbiorcy chcą poznawać obce kultury. Lokalizacja polega na ciągłym balansowaniu pomiędzy uwzględnianiem cech indywidualnych kultury źródłowej a dopasowywaniem tłumaczenia do poziomu wiedzy odbiorcy i zasad panujących w kulturze języka docelowego. Na szczęście badania (zarówno badanie Isabelli, jak i te przeprowadzone wcześniej) pokazują, że w tłumaczeniach nie ma takich problematycznych kwestii kulturowych, których nie można by rozwiązać.
Wskazówki do dalszego czytania:
Tutaj możesz pobrać pracę Isabelli.
Inne odkrycia z uppsatser.se:
- Kulturell anpassning: En fallstudie om hur ett globalt modeföretag beaktar nationella kulturskillnader vid internationell marknadsföring (Adaptacja kulturowa: studio przypadku, o tym jak światowa marka odzieżowa radzi sobie z różnicami kulturowymi w międzynarodowym marketingu), Ellinor Zakhour, Hanna Lundström, 2021
- Trigram och torklingar. Om översättning av kulturem och påhittade ord i en kinesisk science fiction-roman (Trygram i torkling: o tłumaczeniu kulturemów i wymyślonych słów w chińskich powieściach science fiction, Tim Löfstedt, 2020
- Att flytta periferin mot mittpunkten: riktningsekvivalens och representationell rättvisa i översättning från japanska till svenska … (Z peryferii do centrum: kierunek ekwiwalencji i jasności reprezentatywnej w tłumaczeniu z japońskiego na szwedzki…), Therése Liberman, 2020
- Strategier vid översättning av kulturspecifika fenomen från persiska till svenska (Strategie tłumaczeniowe przy przekładzie aspektów kulturowych z perskiego na szwedzki), Kenneth Von Zeipel, 2018
- Översättning av abstrakta substantiv och kulturspecifika begrepp över tid: En komparativ studie av översättningsstrategier i de svenska och engelska översättningarna … (Tłumaczenie rzeczowników abstrakcyjnych i aspektów kulturowych w czasie: porównanie strategii tłumaczeniowych w przekładzie szwedzkim i angielskim…), Sigrid Tolstoy, 2018
